1937 год
Да 3 сакавіка
Рэдагуе 13-ы том Збору твораў М. Горкага ў перакладзе на беларускую мову, куды ўвайшлі апавяданні 1911-1917 гг.
У 1937 годзе выйшлі 9, 10, 12 тамы, адным з рэдактараў якіх быў Я. Колас.
Сакавік 9
На кароткі тэрмін наведвае пісьменніцкі дом адпачынку ў Пухавічах. “…выезжал для того только, чтобы пораздумать, что писать дальше”.
Сакавік, 16
Піша ліст да С. Гарадзецкага. Дзеліцца творчымі планамі, піша пра намер дапрацаваць паэму “На шляхах волі”. З ліста: “Решил заканчивать поэму «На шляхах волі». Она начата еще в 1926 году. Уже написано 26 глав (всего 30). Нужно написать еще 4 о Гражданской войне. Отдельные главы, написанные в разные годы, требуют строгого пересмотра – так же, как и вся поэма в целом. Пьесу (пра Крычаўскае паўстанне) решил отложить – пусть отстаивается. Сейчас вхожу в русло прерванной работы над поэмой. Ведь не работал над ней около двух лет. Самое трудное – втянуться в работу”.
1939
Сакавік 4
У складзе дэлегацыі беларускіх пісьменнікаў вязджае ў Кіеў для ўдзелу ва ўрачыстасцях, прысвечаных 125-годдзю з дня нараджэння Т. Р. Шаўчэнкі.
Сакавік 6
Выступае з прамовай на мітынгу, прысвечаным адкрыццю помніка Кабзару.
Сакавік 11
Прымае ўдзел ў мітынгу пісьменнікаў Мінска, прысвечаным адкрыццю XVIII з’езда ВКП (б). Чытае новыя творы.
Сакавік 14
У складзе дэлегацыі беларускіх пісьменнікаў прыязджае ў Маскву. Дэлегацыя прыбыла вітаць XVIII з’езд партыі.
1940
Сакавік, 3
ЛіМ у перадавым артыкуле “Пісьменнікі – кандыдаты вызваленага народа” расказвае пра вылучэнне Я. Коласа кандыдатам у дэпутаты сялянамі в. Мікалаеўшчына.
Сакавік, 7 і пазней
У дні падрыхтоўкі да выбараў у Вярхоўны Савет БССР сустракаецца з выбаршчыкамі у Баранавічах, Новым Свержані.
Да 23 сакавіка
Падпісвае прывітанне М. Рыльскаму ў сувязі з 30-годдзем яго літаратурнай дзейнасці.
Сакавік 24
Абраны дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР
Сакавік 28
Удзельнічае ў нарадзе па рэформе правапісу, якую праводзіў ЦК КП (б)Б.
Гаворыць пра дрэннае веданне роднай мовы дыктарамі беларускага радыё і артыстамі беларускіх тэатраў.
Сакавік 29
Разам з Я. Купалам, З Бядулем прымае ўдзел ў агульнагарадскім вечары, прысвечаным 100-годдзю з дня нараджэння Ф. Багушэвіча.
Красавік, 11
Адказвае на ліст “дорогого друга, поэта и врача и кулинара” С. Гарадзецкага, які даў Коласу шэраг карысных медыцынскіх парад і рэкамендацый. З ліста Коласа: “Я знаю, дорогой друг, что мне нужен отдых, полный отдых, созерцание летнего неба, по которому путешествют ни с чем не сравнимые по пленительной красоте облака, особенно перед грозой; нужна музыка земли, где композитором выступает сама природа. 
Тогда я испытываю блаженство, которое только возможно человеку. Но я не могу оторваться от работы, от поэмы”.
Красавік, 21
Разам з Я. Купалам уваходзіць у склад створанай Бюро ЦК КП (б) камісіі па прыняцці і пераводу Беларускага музея з Вільнюса ў Мінск.
1942
Сакавік, 7
У лісце да Марыі Дзмітрыеўны паведамляе пра зборнік “Голас зямлі”, які рыхтуецца да друку 100-тысячным тыражом у Ваенвыдаце, у рускім перакладзе – у выдавецтве “Художественная литература”.
Сакавік, 12-13
У Казані на сесіі Акадэміі навук БССР выступае як віцэ-прэзідэнт з дакладам “Аб рабоце Акадэміі навук Беларусі за перыяд з 1.01.1941 да 1.01.1942”
Красавік, 2 (паўтор 3, 4)
Выступае на радыёстанцыі “Савецкая Беларусь” са зваротам “Дарагія браты мае, беларусы!” Гаворыць пра немінучасць перамогі над фашызмам.
1943
Красавік, 9
Літаратурны вечар у Ташкенцкім педагагічным інстытуце, прысвечаны Я. Коласу.
Красавік, 10
Запіс у дзённіку: “Пісаў безыменную паэму (маецца на ўвазе паэма “Адплата”, канец 1-га раздзела якой паводле аўтографа датуецца 12 крас.)”
Красавік, 12 – 24 і 2 чэрвеня
Піша 1 – 3 раздз. “Адплаты”.
Упершыню паэма надрукавана ў “Полымі”, 1945: № 1 – раздз. 1 – 12-ы, № 2, 3 – раздз. 13 – 24.
1944
Сакавік.
Напісаны верш – варыянт гімна БССР.
Сакавік, 5
Працуе над новым варыянтам гімна БССР. “Не дакончыў. Не задавальняе”. (Дзённік)
Сакавік, 21 – 24
Удзельнічае ў рабоце VI сесіі Вярхоўнага Савета БССР (Гомель).
Абіраецца намеснікам старшыні Вярхоўнага Савета БССР.
1945
Да 10 красавіка
Газ “Літаратура і мастацтва” інфармуе аб тым, што на агульным сходзе партыйнай арганізацыі СП Беларусі Я. Колас прыняты ў члены “ВКП(б).
Загадам Беларускага штаба партызанскага руху ўзнагароджаны медалём “Партызану Айчыннай вайны” I ступені за актыўны ўдзел ў арганізацыі партызанскага руху на Беларусі.
Красавік, паміж 18 – 29
Сустракаецца з П. К. Панамарэнкам. Ставіць пытанне аб будаўніцтве школы ў Мікалаеўшчыне.
Красавік
Аднаўляе працу над паэмай “Рыбакова хата”, якую паэт пачаў пісаць яшчэ ў 1939 годзе.
Май, 21
У ноч з 20 на 21 мая а палове другой гадзіны ў філіяле крамлёўскай бальніцы ў Сакольніках памерла Марыя Дзмітрыеўна Міцкевіч.
Май
Абяцае па прыездзе ў Мінск на сталае жыхарства прыспешыць будаўніцтва школы ў Мікалаеўшчыне.
1946
Красавік, паміж 19 і 23
Наведвае П. К. Панамарэнку. Гаворыць пра нездавальняючы стан выдання мастацкай літаратуры.
1947
Разам з сынам Міхасём пасадзіў каля дому дубок, выкапаны ў Батанічным садзе. Запіс у дзенніку: “Назаву дуб Юркам”.
Май, 31
Як віцэ-старшыня Славянскага камітэта СССР адкрывае сход актыву славянскіх дзеячаў Беларусі.
1948
Красавік, 17
На першым з’ездзе беларускага Тэатральнага аб’яднання разам з народнымі артыстамі СССР А. А. Яблачкінай і В. І. Качалавым абіраецца ганаровым членам тэатральнага аб’яднання БССР.
1949
Красавік, 8
Пастановай Савета Міністраў СССР Я. Коласу прысуджана Дзяржаўная прэмія СССР другой ступені за паэму “Рыбакова хата”.
1950
Сакавік, 30 – 31
Старшынствуе на пасяджэннях канферэнцыі па абмеркаванні праекта змен і ўдакладненняў беларускага правапісу, скліканай Інстытутам мовы, літаратуры і мастацтва АН БССР
Красавік, 22
ЛіМ паведамляе аб тым, што ў рукапісным аддзеле бібліятэкі АН Літоўскай ССР выяўлены 37 невядомых вершаў Я. Коласа на рускай мове, змешчаных у двух вучнёўскіх сшытках.
Красавік, 16 – 17
Прымае выхаванцаў Брэсцкага дзіцячага дома імя Я. Коласа.